КЕЛИНГ, ҚАДР СУРАСИНИ ЎҚИБ ТАДАББУР ҚИЛАЙЛИК

Қадр сураси Қуръони каримнинг нозил бўлиш тарихи ва у нозил бўла бошлаган кечанинг фазилатлари баён қилинган сурадир. Сура беш оятдан иборат бўлиб, унинг қачон нозил қилингани ҳақида икки хил қавл бор:

1. Қадр сураси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилишларидан олдин нозил қилинган. Бу қараш аксар уламоларнинг қавлидир;
2. Қадр сураси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилганларидан кейин нозил қилинган ва бу сура Мадинада нозил қилинган дастлабки сурадир. Бу қараш айрим уламоларнинг қавлидир. Баъзи уламолар: «Эҳтимол, бу сура дастлаб Маккада, кейинчалик, Қадр кечасининг улуғлигини таъкидлаш маъносида Мадинада яна такроран нозил қилинган бўлиши ҳам мумкин» , деганлар.

Сурада Қадр кечасининг ўзига хос фазилатлари баён қилинган. Бу кечанинг «Лайлатул қадр», яъни Қадр кечаси деб номланиши умумий тўрт хил маънога далолат қилади:

1. Ҳукм чиқариладиган кеча. Яъни бу кечада то келгуси Қадр кечасигача бутун йил давомида бўладиган ишларга ҳукм чиқарилади;
2. Аллоҳ таолонинг ҳузурида қадрли, мартабали кеча. Зеро қадр ва мартаба улуғ нарсаларга нисбатан ишлатилади;
3. Муборак кеча. Яъни бандаларига Аллоҳ таолонинг раҳматлари ёғилиб, У Зотнинг марҳаматига сазовор бўлинадиган кеча;
4. Саодатли кеча. Яъни ибодатлар кўплаб адо этиладиган саодатли кеча.

Сура Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръони карим туширилгани ҳақидаги хабар билан бошланган:

إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ

«Албатта, биз У (Қуръон)ни Қадр кечасида нозил қилдик».

«Албатта» дея таъкид билан бошланиши икки хил маънони англатади:

1. Қуръонни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таоло нозил қилганини инкор қилувчиларга ёки бунга шубҳа билан қаровчиларга раддия маъносида бу хабар таъкидлаб баён қилинган/
2. Берилаётган хабарнинг улканлигини билдириш ва уни қабул қилишга ундаш учун таъкидлаб баён қилинган.

Оят давомида «Мен нозил қилдим» дейилмасдан» кўплик шаклида «Биз У (Қуръон)ни Қадр кечасида нозил қилдик» дейилиши, нозил қилувчи ва нозил қилинган нарсанинг улуғлигини ифодалайди. Яъни оятда кўплик шаклининг қўлланиши Аллоҳ таолонинг ва каломининг улуғлигига далолат қилади.

Қуръони каримнинг Қадр кечасида нозил қилиниши маъносини «Қуръон таржимони» унвонини олган Ибн Аббос розияллоҳу анҳу шундай тушунтирган: «Қуръон ушбу кечада Лавҳул маҳфуз»дан дунё осмонидаги «байтул изза» (иззатли уй)га тўлалигича нозил қилинган. Сўнгра уни Жаброил алайҳиссалом йигирма уч йил мобайнида турли воқеалар муносабати билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлак-бўлак тарзда олиб тушган».

Аллома Совий «Жалолайн» тафсирининг ҳошиясида дунё осмонидаги «байтул изза» (иззатли уй) ҳақида қуйидагиларни ёзган:«Жаброил алайҳиссалом Қуръонни шу кечада дунё осмонидаги фаришталарга ўқиб берган ва улар уни дунё осмонида турган саҳифаларга ёзишган. Дунё осмонидаги мазкур саҳифалар турган жой «Байтул изза» (иззатли уй) дейилади».

Уламолар Қуръони каримнинг бундай босқичларда нозил қилинишининг ҳикматини қуйидагича тушунтирганлар: «Қуръони каримнинг дастлаб «Байтул изза»га тўлалигича туширилиши хабари унинг ҳаммаси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга берилишини англатган. Шу маънода бу хабар  у Pотни шодлантириш учун бўлган. Йигирма уч йил мобайнида бўлак-бўлак қилиб туширилиши эса бандаларнинг қалбларини унга мослаштириш ва унинг ҳукмларини қабул қилишни енгиллаштириш маъносидаги илоҳий илтифот бўлган».

Имом Замахшарий «Кашшоф» тафсирида қуйидагиларни ёзган: «Аллоҳ таоло ушбу сурада Қуръоннинг улуғлигини уч жиҳатдан намоён қилган:

“1. Нозил қилиш нисбатини ўзига бериб«Биз нозил қилдик», дея уни Ўзига хослаган;

1. Унинг ҳатто исмини очиқ айтишга ҳам эҳтиёж йўқ даражада машҳур ва маълумлигига гувоҳлик бериб «Қуръонни» демасдан «уни» (Қадр кечасида нозил қилдик) дея замир билан келтирган;
2. Уни нозил қилган вақтнинг миқдорини (минг ойдан яхшироқдир дея) юксак қилганv.

Келгуси оятда Қуръон нозил қилинган мазкур кечанинг фазилатлари баёнига ўтилган:

وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ

«(Эй Муҳаммад алайҳиссалом) Қадр кечаси нима эканини сизга нима билдирди?» Яъни бу кечанинг улуғлигини сизга нима билдирди?

Имом Мотуридий бобомиз бу оятни «Қадр кечаси нима эканини (Биз билдирмасак) сиз билмас эдингиз» маъносида тушуниш ҳам мумкинлигини айтган.

Баъзи уламолар:«Ушбу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тасалли бериш маъносида туширилган», деганлар. Оятнинг давомида Қадр кечасининг биринчи фазилати шундай баён қилинган:

لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

«Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир». Яъни қадр кечасида қилинган амаллар унда қадр кечаси бўлмаган минг ой яъни саксон уч йилу тўрт ой давомида қилинган амаллардан яхшироқдир.

Шунингдек, муфассир уламолар бу оятдан аниқ минг ойлик вақтнинг баёни эмас,балки қадр кечасининг мутлақ улуғлигини кўрсатиш маъноси ирода қилинган бўлиши ҳам мумкин, деганлар. Зеро миқдор баёни гоҳида муаян ададни эмас, бирор нарсанинг яхши ё ёмон сифатларини кўрсатиш маъносида ҳам келади. Худди ўзбек тилида «Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи», дейилганидек. Шунга кўра бу оят ушбу кечадаги ибодатлар минг ойлик муддатга тенг ибодатлардан кўра яхшироқдир маъносининг ўзини эмас, балки бошқа вақтларда қилинган ибодатлардан мутлақо яхшироқдир маъносини ифодалаши ҳам мумкин бўлади.

Оятнинг давомида Қадр кечасининг иккинчи фазилати шундай баён қилинган:

تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ

«Унда фаришталар ва Руҳ Роббилари изни билан барча ишлар учун тушади».

Оятдаги Руҳни аксар муфассирлар Жаброил алайҳиссалом, деганлар. Баъзи уламолар эса Руҳни Аллоҳ таолонинг раҳмати маъносида тушуниш ҳам мумкинлигини айтганлар. Бундай тафсир қилинганда  бу оят: «Фаришталар Аллоҳнинг раҳмати билан тушадилар», маъносида бўлади. «Барча ишлар учун тушади» ояти шу йил давомида қилинадиган ишлар учун тушади маъносини англатади. Яъни аслида фаришталар Аллоҳ таолонинг бандаларига нима тақдир қилганини билмайдилар. Эҳтимол, ана шу кечада улар мазкур ишлардан хабардор қилинадилар ва Аллоҳ таолонинг амри билан ўша ишлар учун ерга тушадилар.

Фаришталарнинг Қадр кечасида ерга тушишларининг ҳикматлари ҳақида Ваҳба Зуҳайлий раҳматуллоҳи алайҳ қуйидагиларни ёзган: «Фаришталар шу кеча ердаги турли-турли тоат-ибодатларни кўрадилар ва гуноҳкор бандаларларнинг  мағфират сўраб ёлвориб илтижо қилаётганларини эшитишади ва бир-бирларига: «Келинглар, бизнинг тасбеҳларимиздан кўра Роббимизга севимли бўлган овозларни эшитамиз», деб ерга тушишади.

Шунингдек, фаришталарнинг ерга тушишлари бу кечада ерда қилинган тоатларга алоҳида хос фазилатлар ато қилиниши сабабли бўлиши ҳам мумкин. Худди ер юзининг барча жойлари ичида Масжидул ҳаромда қилинган ибодатларга алоҳида хос фазилатлар ато қилинганидек. Шунга кўра фаришталарнинг бу кечада ерга тушишлари ўша фазилатларга эришиш учун бўлиши ҳам мумкин .

Оятнинг давомида бу кечанинг учинчи фазилати қуйидагича баён қилинган:

سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ

«У то тонг отгунича саломатликдир».

Ушбу оятдаги «У саломатликдир» сўзини аксар муфассирлар «у саломат бўлинадиган кеча» деб тафсир қилганлар. Яъни қуёш ботгандан то тонг отгунича бу кеча турли офат-балолардан саломатлик бўлади.

Заҳҳок: «Аллоҳ таоло бу кечада фақат саломатликни тақдир қилади, бошқа кечаларда эса балоларга ҳам саломатликка ҳам ҳукм қилади», деган.

Бази уламолар «У саломатлик»ни «фаришталар қанотларини силкитиб Аллоҳ таолонинг бандаларига саломи, раҳмати ва мағфиратини йўллаб турадилар» маъносида тафсир қилганлар.

«То тонг отгунича» сўзини Мотуридий бобомиз қуйидаги маъноларда ҳам тушуниш мумкинлигини айтган:

– мазкур баракалар то тонг отгунча давом этади;

– то тонг отгунича салом айтилиб турилади;

–  то тонг отгунича фаришталар ерда бўлиб турадилар.

Ҳар бир мўмин киши ундаги фазилатларга эришишни орзу қиладиган ушбу улуғ кечанинг айнан қайси кечалиги ҳақида турли ривоятлар келган:

• Имом Термизий Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилган ҳадисда Қадр кечасини Рамазоннинг охирги ўн кунлигидан қидириш лозимлиги айтилган;
• Имом Таҳовий Абу Зар розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Рамазоннинг аввалги ёки охирги ўн кунлигида экани айтилган;

– Имом Бухорий ва имом Муслимлар Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилган ҳадисда Рамазоннинг охирги ўн кечасининг тоқларидан излаш  хабар берилган;

• Имом Абу Довуд Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда йигирма еттинчи кеча экани очиқ айтилган;
• Машҳур саҳобий Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳуга Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг: «Кимки йил давомида қоим бўлса ,Қадр кечасини топади», деган гапи айтилганда, Убай ибн Каъб: «Абу Абдурраҳмонни (Абдуллоҳ ибн Масъуднинг куняси) Аллоҳ раҳматига олсин, Аллоҳга қасамки, албатта, у Қадр кечасини Рамазоннинг ичида эканини билган, лекин уни гапиришларини ёқтирмаган. Аллоҳга қасам ичиб айтаманки, у Рамазоннинг ичида, йигирма еттинчи кечададир»,  деган.

Баъзи ориф зотлар Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу қасам ичиб айтган ушбу гапларини Қадр сурасида келган ишоралар қўллаб-қувватлашини айтганлар. Бу ҳақида Аллома Совий «Жалолайн» тафсирининг ҳошиясида қуйидаги ишораларни келтирган:

• Қадр сурасидаги калималарнинг адади Рамазон кунлари сингари ўттизтадир. Унда келган هِيَ (у) қалимаси эса йигирма еттинчи калимадир.
• لَيْلَةِ الْقَدْرِ (Қадр кечаси) маъносидаги калималарнинг ҳарфлари тўққизта бўлиб, ушбу калималар сурада уч марта такрорланган. Учта тўққиз эса йигирма етти бўлади.

Аслида Қадр кечасининг ҳаммага қатъий равишда аниқ билдириб қўйилмагани ҳам Аллоҳ таолонинг яна бир раҳматидир. Зеро бандаларга уларнинг қачон вафот этишлари ва қиёмат вақти махфий қилингани сингари Қадр кечаси ҳам махфий қилинган. Чунки унинг вақтини аниқ билмаслик бутун ой давомида ғафлатда қолмасликка ва ҳамиша тоат-ибодатларга ғайрат қилишга ундаб туради.

Шунинг учун Рамазон ойи давомида доимо қуйидаги дуони ўқиб юришга одатланиш тавсия қилинади:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ أَرَأَيْتَ إِنْ عَلِمْتُ أَيَّ لَيْلَةٍ لَيْلَةَ الْقَدْرِ مَا أَقُولُ فِيهَا ؟ قَالَ:قُولِي: اَللَّهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّا تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّي. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Мен: «Эй Аллоҳнинг Расули агар мен қайси кечанинг Қадр кечаси эканини билсам, у кечада нима деб дуо қилай?» дедим. У Зот:«Эй Аллоҳим, албатта, сен ўта афв қилгувчисан, афв қилишни яхши кўрасан, мени афв қилгин», деб дуо қилинг»,  дедилар». Термизий ривоят қилган.

Аллоҳим, бизларни Қадр кечасининг фазилатларига муваффақ қилгин, гуноҳлари кечирилган бандаларинг қаторига қўшгин. (Омин!)

Ўта афв қилгувчи меҳрибон Роббимизга ҳамду санолар, У Зотнинг элчиси бўлган Саййидул башарга салавот ва саломлар бўлсин.

Абдулқодир Абдур Раҳим.