Ислом тарихидан бизга маълум бўладики, уч турли ҳаж ёйилгандир. Булар: Ҳаниф дини ҳажи; бутпарастларнинг ҳажи; исломий ҳаж.

Тарихда Каъба Якка Тангри (тавҳид) эътиқодининг илк маъбади (ибодатхонаси) сифатида ҳазрат Иброҳим алайҳиссалом ва ўғиллари Исмоил алайҳиссаломлар томонидан қурилгандир6. Каъбани илк бор тавоф қилган ҳам ҳазрат Иброҳим билан ҳазрат Исмоил бўлишди. Ҳазрат Иброҳим биринчи бўлиб халқни Байтуллоҳнинг зиёратига чақирганлари учун илк ҳаж ҳазрат Иброҳимнинг динлари номи билан «Ҳаниф дини ҳажи» бўлди.

Иброҳим ва Исмоил пайғамбарлардан кейин Якка Тангри эътиқоди унутилди. Маккада ҳам, Маккадаги Каъбада ҳам бутпарастлик ҳоким бўлди. Ҳаниф дини ҳажининг ўрнига «Бутпарастлик ҳажи» ўрнашди. Жоҳилият даври араблари: «Ичида гуноҳ қилганимиз кийимлар билан Каъбани зиёрат қилолмаймиз», дейишар, қип-яланғоч бўлиб тавоф этишар эди. Бутга сиғинувчиларнинг Каъбани ҳам, Каъба ичидаги бутларини ҳам қип-яланғоч бўлиб зиёрат қилишларининг сабаби шудир («Ал-ҳақойиқ», 1-жилд, 67-бет).

Шу тариқа тарихдаги илк ҳаж Ҳаниф дини ҳажи, иккинчиси бутпарастларнинг ҳажи бўлди.

Учинчиси эса исломий ҳаждир.

Изоҳлар

6. Иккинчи китобимизнинг биринчи бўлимидаги «Пайғамбарликдан олдинги давр» моддасига қаранг.